کارشناسان و صاحب نظران به منظور ارزیابی و رتبه بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش فضایی سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل، هشت متغیر طبیعی اقلیم، ارتفاع، نوع خاک، کاربری اراضی، فاصله از رودخانه، شکل زمین، درصد و جهت شیب را به عنوان متغیرهای اثرگذار در پراکنش این سکونتگاه ها مورد تحلیل قرار می دهند. مفاهیم مربوط به کاروان و کاروانسرا در آینه شعر و ادب نظیر این بیت زیبا از سعدی" ای کاروان آهسته ران کارام جانم می رود / وان دل که با خود داشتم با دلستانم می رود" تجلی یافته است و علاوه بر ایجاد التذاذ ادبی، شیوه سیر و سفر گذشتگان و شاهکارهای معماری کهن و سنتی را هم به نمایش می گذارد.
نقش ارتفاع در محل احداث کاروانسراهای اردبیل
\xa0استان اردبیل در موقعیتی است که شرایط طبیعی و منطقه ای آن از نظر پستی و بلندی، زمین شناسی، اقلیم و موقعیت مکانی شرایط ویژه ای دارد و همین امر بر پراکنش جمعیت، نوع معیشت و نحوه استقرار سکونتگاه ها و ساختمان آنها اثری غیرقابل انکار داشته و سکونتگاه های قلعه ای زیادی که در این استان دیده می شود، زائیده شرایط جغرافیایی خاص آن است.
به دلیل اینکه محل این کاروانسرا به داشتن آب و هوای سرد و برف خیز معروف است، ساختن چنین کاروانسرایی می توانسته برای مسافرانی که از جاده ابریشم برای تجارت استفاده می کردند بسیار مناسب و مفید باشد.\xa0
در این میان، تاثیر عوامل طبیعی در شکل گیری و پراکنش سکونتگاه های انسانی، بیش از سایر عوامل بوده است؛ به گونه ای که محیط طبیعی، بستر تمام فعالیت های انسانی بوده و تاثیر زیادی بر سکونت گزینی و کارکرد سکونتگاه های انسانی دارد.
در مقاله ای با عنوان "بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی" این کارکردها شامل اقتصادی و تجاری، فرهنگی، نظامی، آموزشی، اجتماعی، امنیتی، مذهبی، استقرار عوامل دولتی، خدماتی (بدرقه و استقبال، انبار، امور خیریه) و حتی کارکرد غیراخلاقی نیز قید شده است.
کاروانسرای خروسلو
بی شک ضرورت امنیت و رفاه کاروانیان از دلایل احداث کاروانسراها بوده و در مقاله یاد شده آمده است که " احداث کاروانسرا در ایران سابقه ای بسیار قدیمی داشته و طبق منابع کهن، ایرانیان در ساخت این بناها مبتکر و پیشگام بوده اند و پیشاهنگی و دیرینه گی ایران در بهره مندی از سنت های کهن سکونت، ساخت و ساز و توسعه و تکامل روز افزون و تدریجی یادگارهایی زیبا و ماندگار بجا گذاشته است".
تاثیرپذیری عوامل طبیعی در احداث سکونتگاه ها دانشنامه آزاد اردبیل به عنوان محل تولد شیخ صفی الدین اردبیلی و به عنوان شهری تاثیرگذار در استقرار نخستین حکومت صفوی و شیعی، از شهرهایی است که در دوره حکمرانی صفویان شاهد بنای کاروانسراهای متعدد بوده است و می توان به نمونه هایی از آنها نظیر\xa0کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگین شهر اشاره کرد.
این بنا در بخش ارشق شهرستان مشگین شهر و در جنوب شرقی روستای مرزی قانلی بولاغ یا سرباز وطن قرار دارد و در عهد صفوی و به احتمال زیاد در دوره حکمرانی شاه عباس و به سبک چهار ایوانی ساخته شده و به کاروانسرای شاه عباسی شهرت یافته است.
سنگ های استفاده شده در ساخت این کاروانسرا سنگ های همان منطقه و محل است که در مقابل سرمای زیاد مقاومت بالایی دارند و می توان با بازدید از کاروانسرای شاه عباسی به میزان اهمیت معماری و هوش سازندگان آن پی برد.
کاروانسرای نقدی کندی
شاید نماد امروزین کاروانسراها، همین مجتمع های رفاهی بین راهی باشند که به جایگاه سوخت، نمازخانه و غذاخوری و امکانات دیگر مجهز هستند اما دوره رواج کاروان گردانی و کاروان سالاری به قبل از ایجاد صنعت خودرو بر می گردد.
در زمان های گذشته، عوامل طبیعی و به طور عمده آب، نقش تعیین کننده ای در مکان و شکل سکونتگاه ها داشته است و سکونتگاه های قلعه ای نیز به عنوان یکی از اولین اشکال حیات اجتماعی بشر در عرصه طبیعی به گونه ای خاص با عوامل محیطی و طبیعی در پیوند بوده است، به گونه ای که بحث راجع به چرایی و چگونگی پیدایش این ساختارها، بدون لحاظ عوامل محیطی و طبیعی امکانپذیر نیست.
به عقیده محققان "تأثیرپذیری انسان و سکونتگاه از عوامل طبیعی، تابعی از دانش و مهارت های فنی او بوده و با آن رابطه معکوس داشته است، به این صورت که هرچه دانش فنی انسان در مواجهه با محیط طبیعی پایین بوده، تاثیر بیشتری برگرفته و برعکس." پهناور بودن سرزمین ایران و وجود جاده ابریشم به عنوان شاهراه تجاری محدوده ایران، چین و هند و آمد و شد تجار و بازرگانان بر ضرورت احداث کاروانسراها افزوده و در دوره صفویه بر شمار آنها افزوده شده است. منابع و ماخذ
