بهاریه‌سرایی در شعر و ادب پارسی

مهسا ایمانی

آن اُوِیسِ جدا مانده از نهایت عشق
شب است و راه قَرَن را نمی‌کند پیدا
بیا که آینه هامان غبار غم دارند
در آسمان، فرج و ندبه می‌شود برپا
یکی نشسته به دستش نگین تسبیح است
یکی گره زده قلبی شکسته را به خدا
صدای پای بهار است می‌رسد شاعر
بخوان به نیت باران دعای انزلنا
“رسیده مژده که ایام غم نخواهد ماند”
دقیقه‌های ظهورت عزیز، چون یلدا
تو از کدام خیابان عبور خواهی کرد
که قطره‌ها همه از شوق می‌چکند اینجا
برس به داد دل بی قرار این جمعه
بگو کجای جهان ایستاده‌ای آقا

آمد بهار خرم و آورد خرمی
وز فرّ نوبهار شد آراسته زمی

علی رضا قزوه، رضا اسماعیلی، سید مسعود علوی تبار، امیر عاملی، غلامرضا کافی، مهدی باقرخان، مصطفی محدثی خراسانی، سید حکیم بینش، محمد علی یوسفی، نغمه مستشار نظامی، فیروزه حافظیان، زیبا فلاحی، زهرا میریان کرمی، صبا فیروزی، فاطمه نانی زاد، سیده فرشته حسینی، سمانه خلف زاده، مهسا ایمانی، سارا عبدالهی فر و فاطمه ناظری از جمله شاعران و ادیبانی بودند که در این نشست حضور داشتند.

شب و شمع و شکر و بوی گل و باد بهار‌
می‌و معشوق و دف و رود و نی و بوس و کنار

آمد بهار‌ای دوستان منزل سوی بستان کنیم
گرد غریبان چمن خیزید تا جولان کنیم

نو بهار آمد و افسوس بهاری نشدیم
آب گشتیم، ولی حیف که جاری نشدیم
قد کشیدیم و به دیوار شدن، تن دادیم
مثل دیوار حرم آینه کاری نشدیم
بود تقدیر من و ما که کبوتر باشین
مخور افسوس چرا باز شکاری نشدیم
همچو گنجشک به آزادی و شادی خوش باش
شکر کن، بند قفس همچو قناری نشدیم
میرسد آن مه پیدا و نهان دل خوش دار
مویه کردیم، ولی گریه و زاری نشدیم
بیش پایش به طرب امدگانیم رفیق
تا نگویند رقیبان که بهاری نشدیم

مهدی‌ای منتقم خون اباعبدالله
وقت است بیا امام سرمد، مهدی

لطف از پی لطف کردگار آمده است
شکر از پی شکر، بی شمار آمده است
گر منتظر بهار بودی هر سال
امسال بهار در بهار آمده است

همراه نسیم واژه عطرآگین بود
از مقدم او جهان پراز نسرین بود
با ذکر بهار هر سحر گل لبریز
خورشید به روی دست ِحورالعین بود

فیروزه حافظی

و بهاریه‌ای از انوری با مطلع:

بیا به خانه که امّید با تو برگردد
هزار مرتبه خورشید با تو برگردد
بیا شکوه شکفتن که باز در نَفَسی
بهار رفته به تبعید با تو برگردد
بیا که صبح یقین با گشودن چشمی
به جای این شب تردید با تو برگردد
من و غروب و غم و اضطراب و چشمانی
به راه مانده که امّید با تو برگردد
بیا که کوچ کند ماتم از حریم دلم
و شادمانه‌ترین عید با تو برگردد

چون پرند نیلگون بر روی پوشد مرغزار
پرنیان هفت‌رنگ اندر سر آرد کوهسار

در این برنامه شاعران اشعار بهارینه‌ها‌ی خود را قرائت کردند که با هم تعدادی از آن‌ها را مرور می‌کنیم:

و همچنین مسمط بهاریه منوچهری دامغانی در این سبک و‌ با این مطلع:

نمونه‌های از بهاریه سرایی را در سبک‌های مختلف خراسانی و عراقی و در زبان‌های ویژه عرفانی و درونگرای مولانا و حافظ با هم مرور می‌کنیم.

آن کیست که من را برساند به منِ من؟
معنای تمام است برای سخنِ من
از فکر رخ توست چراغان شب تارم‌

مصطفی محدثی خراسانی

منبع: https://ana.press/fa/news/839547/%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D9%88-%D8%A7%D8%AF%D8%A8-%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C

در محفل ما بر لب رندان، سخن از توست
نام تو نیفتاده هنوز از دهن من
خوشحالی ام از توست، همه رنج من از توست‌

جای کسی همیشه در این شهر خالی است
جای کسی که چشم و چراغ اهالی است
هر چند رفته، راه درازی نرفته است
لحظه به لحظه آمدنش احتمالی است!
پس منتظر بمان، چه کسی گفته عطر سیب.
بال فرشته، لحن اذانش خیالی است؟
پس این همه نشانه تو را می‌دهد خبر
چشم تو پاسخ جملات سوالی است‌
می‌آیی و گلی به زمین هدیه می‌دهی
آغاز فصل سبز پس از خشکسالی است
یک گل، فقط گلی که تو باشی بهار عشق
جایش میان این همه نوروز خالی است!

نغمه مستشار نظامی

و قصیده بهاری رودکی که در مجموعه کوتاه هزار بیتی باقی مانده از وی جای گرفته است، با بیت آغازین:

ای زلف تو اندوه‌شکن در شکن من

ای گم شده در ساختن و سوختن من

جان بخشی هستی همه از جان بهار است
ایمان معاد از پی بُرهان بهار است
سرگشته‌ی صحرای قیامت نشود هیچ.
آن چشم خدا جوی که حیران بهار است
مؤمن نبرد سر به گریبان تَغافُل
تا رایحه‌ی خوش به گریبان بهار است
در حشر چه تردید کند صاحب فطرت
وقتی که دلش قرص به ایمان بهار است
«گل دفتر اسرار خداوند گشوده ست»
هرچند که او طفل دبستان بهار است

علی رضا قزوه

که البته مراد از بهار در اشعار مولوی عمدتاً «بهار جان» است.

ای صاحب رایت محمد، مهدی
صبر از دل ما دگر سرآمد،

سیدمسعود علوی تبار، شاعر، ابتدای این ویژه برنامه ادبی درباره سیر تاریخی بهارینه‌های ادبی اظهار کرد: تاریخچه بهاریه سرایی در شعر و ادب پارسی به دوران آغازین این فرهنگ متعالی در ایران زمین بازمی‌گردد و در سبک‌های مختلف ادبی و زبان‌های ویژه هر شاعری می‌توان نمونه‌های وزینی از آن را در فرم‌ها و قالب‌های متفاوتی مشاهده کرد.

وی درباره بهارینه‌ها در سبک عراقی گفت: در سبک عراقی که بر خلاف سبک طبیعت گرا، طرب وار و برون گرای خراسانی به سمت باطن و درونگرایی و حزن کشیده شده است، بهاریه را با نماد‌ها و اشاراتی از وضوح اولیه دور‌تر می‌بینم.

لسان الغیب که در بهاریه‌های خود زلف عارفانه و عاشقانه‌های بهاری را با قلم شانه زده است، با طبعی ایهام زا، سمبولیک و پر از تأویل در غزلی آورده است: