تخریب زیستگاه؛ عامل نابودی حیات وحش

وقتی عوامل انسانی مانند برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی همراه با خشکسالی بروز پیدا می‌کند، اثر این پدیده بر طبیعت بیشتر شده و باعث می‌شود ما بخش‌هایی از طبیعت را از دست بدهیم به نحوی که در ترسالی‌ها هم امکان احیای آن فراهم نیست. در سال جاری براساس آمارهای سازمان هواشناسی، کمتر از ۱۰ درصد کشور بارندگی در حد نرمال داشته است و مابقی مناطق به نوعی با خشکسالی درگیر هستند. بیش از ۷۰ درصد مساحت کشور با خشکسالی شدید یا بسیار شدید دست و پنجه نرم می‌کند؛ شدت خشکسالی در مناطقی مانند زاگرس که هم منبع تأمین آب کشور است و هم رویشگاه‌های جنگلی زیادی دارد، بسیار مخرب است.

تنوع جغرافیایی و اقلیمی کشور ما طیف منحصر به فرد و ارزشمندی از گونه‌های جانوری را در خود جای داده است، اما بسیاری از این گونه‌ها با فلات ایران خداحافظی کرده‌اند. با وجود این با چالش‌های فراوانی در زمینه حفظ عرصه‌ها و زیستگاه‌های طبیعی و همچنین انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری روبه‌رو است و هم اکنون نیز ویرانی زیستگاه و شکار به عنوان دو عامل کلیدی بیشترین تهدید را برای حیات وحش کشورمان دارند و باید دانست؛ شکار به هر انگیزه‌ای که صورت بگیرد مایه نابودی یا شتاب بیشتر انقراض گونه‌های جانوری می‌شود.

شاید اولین و مهم‌ترین آسیب‌های خشکسالی، ضعیف شدن پوشش گیاهی است که اختلال جدی در زنجیره غذایی حیات وحش به وجود می‌آورد، از آنجا که اغلب رویشگاه‌ها آسیب دیده‌اند، دامداران و عشایر برای تأمین غذای دام‌های خود به سمت مناطق حفاظت شده که طبیعت بکرترین دارند، حرکت می‌کنند و این امر، چالش‌های اجتماعی را افزایش داده و منجر به تخریب بخش‌هایی از این مناطق می‌شود.

در این میان زاگرس بهترین زیستگاه‌های کشور را برای کل، بز، قوچ و میش دارد. هم به لحاظ پتانسیل رویشی و هم به لحاظ منابع آبی، زیستگاه‌های گسترده و با توان رویشی عالی در این رشته کوه وجود دارد. به همین دلیل در گذشته جمعیت‌های بسیار بالایی از این دو گونه را در خود جای داده بود و بالطبع طعمه خوارانی مانند پلنگ نیز در این منطقه از جمعیت بالایی برخوردار بودند، اما بر اساس آخرین آمارها متأسفانه شرایط کاملاً برعکس شده و جمعیت این دو گونه اصلی در زاگرس به دلیل تخلفات مربوط به صید و شکار نگران کننده است.

حیوانات در معرض خطر انقراض طیف وسیعی از گونه‌ها را شامل می‌شود. براساس آمار رسمی «۱۳۰۰ گونه جانوری در کشور وجود دارد که از این تعداد ۱۳۰ گونه در خطر نابودی قرار دارند. یوزپلنگ، میش مرغ، درنای سیبری، گورخر و برخی از خزندگان و دوزیستان از جمله گونه‌های در خطر تهدید به شمار می‌روند که عواملی مانند قاچاق قابل توجه و تخریب زیستگاه آنها را تهدید می‌کند.»

تخریب تنوع زیستی کشور با صید بی‌رویه غیرمجاز

شکار غیرقانونی، تولیدات صنعتی، توسعه راه‌ها، جاده‌سازی، فعالیت‌های معدنی، چوب‌بری، گسترش شهرها، کم‌آبی و خشکسالی متوالی تخریب زیستگاه و اثرات منفی که سبب تغییرات اقلیمی می‌شود و بارگذاری‌های انجام شده خارج از توان طبیعت، به زیست بوم و محل زندگی سایر موجودات صدمه وارد کرده و حاصل آن نابودی بسیاری از حیوانات بوده است. این روند سال‌ها است آغاز شده و کماکان در جریان است و رفته‌رفته تعداد گونه‌های جانوری کاهش یافته و بسیاری از گونه‌ها در لبه پرتگاه انقراض قرار دارند.

عوامل نابودی حیات وحش

این موضوع بر کسی پوشیده نیست که جاده از عوامل مهم ارتباطی به شمار می‌آید. نبود وجود این فاکتور اساسی در یک منطقه از شاخصه‌های توسعه‌نیافتگی به شمار می‌آید. در مدیریت منابع طبیعی وجود جاده‌های استاندارد با تراکم مناسب به‌خصوص در جنگل‌های تجاری نظیر جنگل‌های منطقه خزری باعث مدیریت مناسب این منابع و بهره‌برداری صحیح همراه با پرورش شایسته این منابع براساس اصول جنگل‌شناسی خواهد شد اما در عین حال این وسیله ارتباطی نیز فرصت دسترسی به منابع را برای مخربان به منابع زیست محیطی فراهم می‌کند و در صورت فقدان مدیریت حفاظت مناسب شاید به وسیله‌ای برای تخریب بیشتر منابع جنگلی و تنوع زیستی موجود در آن تبدیل شود.

در نتیجه خشکسالی و کم‌آبی، تغذیه حیات‌وحش را با محدودیت‌های زیادی روبه‌رو کرده و می‌توان به موارد بسیاری از حمله یا ورود حیات وحش به روستاها و شهرها اشاره کرد که به مرگ حیوانات منجر شده است، حیواناتی که یا کمیاب‌اند یا در معرض انقراض قرار دارند. دست‌اندازی بشر به طبیعت با شکار بی‌رویه و ساخت‌وساز و تصرف جنگل‌ها و مراتع، باعث کوچک‌تر شدن زیستگاه حیوانات شده است و چرخه حیاتی آن‌ها را برهم زده است؛ بنابراین حیوان برای ارتزاق راهی جز آمدن به سوی آبادی‌ها نمی‌یابد. چنان سفرهایی البته بی‌خطر نیست و می‌تواند به مرگ حیوان منجر شود. برخی از این حیوانات پناه‌جو در عین نیاز به آب و غذا، به دام شکارچیان سودجو هم می‌افتند و برای گوشت و پوستشان شکار می‌شوند.

راهکارهای جلوگیری از نابودی حیات وحش

در قرن کنونی به علت صنعتی شدن و افزایش جمعیت، ایجاد صنایع مورد نیاز انسانی بیش از پیش گسترش یافته است. پیشرفت بهداشت و علم پزشکی و فناوری نسبت به گذشته چشم‌گیر بوده و روز به روز منابع بیشتری از طبیعت به سود انسان تسخیر شده و بسیاری از عرصه‌های طبیعی در اختیار انسان قرار گرفته است و کنوانسیون‌های گوناگون از جمله سایتیس برای حفاظت از محیط زیست و موجودات طبیعی تشکیل شده‌اند.

نتیجه رفتارهای مخرب انسانی، آن است که به گفته حسن اکبری، معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست در دهه ۸۰ حدود ۱۰ یوز آسیایی را بر اثر تلفات جاده‌ای از دست دادیم. در جاده مهریز انار در استان یزد نیز تعداد پنج قلاده یوز تلف شدند. حتی برخی گونه‌های کمتر دیده شده نظیر خارپشت‌ها، مارها و خزندگان تلفات بالایی را در جاده‌ها داشته‌اند. از سوی دیگر در برخی گونه‌های جانوری مجاور شهرها نظیر کفتارها به دلیل گرایش به حضور در اطراف مناطق مسکونی تلفات زیادی گزارش شده، سال‌هاست دنیا به این مسئله پی برده است که باید طراحی جاده‌ها از همان ابتدا بر اساس توجه کافی به زیستگاه جانوران شکل گیرد و اقدامات لازم به نحوی انجام شود که امکان تردد حیات وحش وجود داشته باشد، اما در کشور ما اغلب جاده‌ها بدون توجه به طبیعت و منابع زیستی آن ساخته و طراحی می‌شوند و در زمان احداث هیچ توجهی به خانه حیات وحش و راحتی عبور و مرور گونه‌های جانوری نمی‌شود.

جاده‌ها یکی از عوامل اصلی تخریب و از هم گسیختگی زیستگاه‌ها هستند. ساخت‌وسازها عامل جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها هستند و موجب تجاوز به حریم حیوانات می‌شوند؛ به عنوان نمونه ویلاسازی در استان‌های شمالی کشور باعث شده جنگل‌ها کارکرد خود را برای حیات وحش از دست دهند. در این شرایط حیات وحش یا از بین می‌روند و یا با مهاجرت برای رسیدن به یک زیستگاه امن با هزاران خطر در مسیر مواجه می‌شوند. در بعضی موارد حتی فضای امنی برای خود پیدا نمی‌کنند و تلف خواهند شد. زمانی که زیستگاه امنیت خود را به وسیله انسان یا دام از دست دهد، حیوان به علت احساس ناامنی، زیستگاه را ترک می‌کند.

در استان‌هایی مثل تهران و اصفهان که بحث توسعه در آن‌ها جدی‌تر بوده است، رویکرد مدیریت محیط زیستی بیشتر به سمت محیط زیست انسانی معطوف بوده است در حالی که بر اساس آمارها بیشترین جمعیت قوچ و میش کشور در استان تهران و بیشترین جمعیت کل و بز در استان یزد قرار دارد بنابراین باید این استان‌ها مورد توجه قرار گیرند تا بتوانیم تنوع ژنتیکی حیات وحش را حفظ کنیم.