** محیط عام اجتماعی، ارث کسی نیست که حق خراب کردن آن را داشته باشد
** اجرای علنی حدود در جامعه برای عبرتگرفتن دیگران است
قرآن، از آیه ۲۷ سوره مائده، داستان فرزندان آدم و قتل يكى به وسيله ديگرى شرح داده شده است. سپس یک حکم کلی بیان میکند که: « مِنْ أَجْلِ ذَالِكَ كَتَبْنَا عَلىَ بَنىِ إِسرْءِيلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسَا بِغَيرْ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فىِ الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا»؛ یعنی اگر کسی دیگری را بکشد یا در زمین فساد کند، مانند کسی است که تمام مردم را کشته است! یکی از علل این است که تاثیر تربیتی بر دیگر انسانها میگذارد؛ بلکه بر همه جامعه تاثیر میگذارد!
اما دو دسته با این ادبیات قرآنی مشکل دارند. دسته اول طاغوتها و فرعونهای حقیقی و مجازی عالم هستند که تکلیفشان روشن است. دسته دوم، کسانی است که قرآن را هم میخوانند؛ اما یا فهمی از نظام معنایی قرآن ندارند؛ یا این آیات روشن الهی را آن گونه تفسیر میکنند که طرفدارانشان و فالورهای حقیقی و مجازی آنها کم نشود و نانی به نرخ روز بخورند. وگرنه معنای قرآن و این آیات روشن آن، نیازی به مفسر ندارد. قرآن به روشنی نظام تربیتی خود را به مردم میگوید.
یکی از عناوین مهم جلوگیری از رشد و تعالی دیگران در فضای عمومی جامعه، مقابله با افساد فی الارض است.
عدهای هم توان درک این را ندارند که خداوند در عین رحیم بودن، عزیز نیز هست: خداوند ۱۳ بار در قرآن تأکید کرده است که خداوند «الْعَزیزُ الرَّحیم» است؛ و نیز انتقام گیرنده: «اللَّهُ عَزیزٌ ذُو انْتِقام» از آنهایی که در مقابل هدایت جامعه میایستند.
فلسفه ذاتی دستهای از احکام، اصلاحگری در محیط است. این احکام، اقداماتی تاثیرگذار بر محیط عام در جهت تربیت افراد جامعه هستند. بستر اجرای این احکام جامعه است و تأثیر نخست آنها بر ایجاد محیط و فضای ایمانی در جامعه است. همانند موارد زیر:
خبرگزاری آنا، گروه دین و آیین: بر خلاف تصور برخی افراد، اسلام یک دین اصلاحگر و اجتماعی است. اسلام و احکام آن در ذاتش اجتماعی است و حتی بسیار از احکام فردی با اجتماعی گره خورده است. با این وجود، این روزها کلیدواژه «محاربه» به عنوان یکی از مباحث فقهی با توجه به برخی اقدامات اغتشاشگران بیش از پیش کانون توجه جامعه است.
** آثار تربیتی اجرای حدود درباره «افساد فی الارض»
از نخستین اقدامهای پیامبر (ص) بعد از هجرت، ساخت مسجد بود. آن حضرت پیش از ورود به مدینه، در قبا ماندند تا حضرت علی (ع) و همراهانشان بیایند. ایشان از روز شنبه به ساخت مسجد مشغول شدند و در چند روز مسجد قبا را بنا کردند. پس از استقرار در مدینه نیز، اولین اقدام، ساخت مسجد مدینه بود که پایگاهی اجتماعی در ساحات مختلف برای مردم شد. [۳]در روایاتی آثار ارتباط و حضور در مسجد بیان شده است. [۴]تغییر و اصلاح محیط عام اجتماعی، شکل یافته از عواملی است. تحقق آن عوامل نیز، نیازمند عوامل، شرایط و مقدمات ایجابی و عدمی لازم است. این موارد میتواند احکام فردی نیز باشد. برای نمونه، از عوامل و مقدماتِ کنترل و اصلاح فضای جنسیتی در محیط عام اجتماعی، گسترش ازدواج به سبب تسهیل آن است. زیرا ازدواج در کنترل رفتارهای جنسی افراد در محیط عام اجتماعی تاثیرگذار است. در نتیجه تسهیلگری ازدواج و خود ازدواج هر چند فلسفه فردی خود را دارد؛ اما طریق و تأثیرگذار در اصلاح محیط عام اجتماعی است.
«قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ قِیلَ لِأَنْ لَا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ لا [إِلَّا]ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَى أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ بِظَاهِرِ الْإِسْلَامِ وَ الْمُرَاقَبَةِ». [۷]در این روایت، فلسفه جماعت در نماز را ابزار اجتماعی توحید، اسلام و عبادت خداوند در فضای عام اجتماعی ببان میفرمایند؛ که نه تنها بر جامعه اسلامی تاثیر دارد که مؤثر بر دیگر جوامع است. از سویی جو حاکم جامعه را به نفع مسلمانان تقویت میکند و رعبآور برای منافقان داخلی است. اگر از نماز جماعت در این روایت القای خصوصیت به تمامی مناسک اجتماعی شود، مفهوم تاثیر مناسک اجتماعی بر اصلاح محیط و جو حاکم بر جامعه برداشت میشود.
سپس حکم این افراد را مطرح میکند که «إِنَّمَا جَزَ ؤُاْ الَّذِينَ يحَُارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فىِ الْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُواْ أَوْ يُصَلَّبُواْ أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَافٍ أَوْ يُنفَوْاْ مِنَ الْأَرْضِ ذَالِكَ لَهُمْ خِزْىٌ فىِ الدُّنْيَا وَ لَهُمْ فىِ الاَخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيم»؛ یعنی كيفر آنها كه با خدا و پيامبرش به جنگ بر مىخيزند، و اقدام به فساد در روى زمين مىكنند، (و با تهديد اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله مىبرند) فقط اين است كه اعدام شوند؛ يا به دار آويخته گردند؛ يا (چهار انگشت از) دست (راست) و پاى (چپ) آنها، به عكس يكديگر بريده شود و يا از سرزمين خود تبعيد شوند. اين رسوايى آنها در دنيا است و در آخرت، مجازات عظيمى دارند.
این در حالی است که نقش احکام اسلامی در اصلاح محیط اجتماعی را میتوان در دو دسته جای داد: احکامی که فلسفه نفسی آنها اصلاح محیط است و احکام که فلسفه آن اصلاح محیط نیست، اما زمینه اصلاح محیط اجتماعی میشوند؛ یعنی فلسفه دیگری دارند و محدود به اصلاح محیط نیستند و فارق از آن، فلسفهای دارند؛ اما میتوانند طریق و راهی باشند برای اصلاح محیط عام اجتماعی.
۲ ـ مبارزه علنی با فساد در جامعه؛ علاوه بر اصل مقابله با فساد، مبارزه علنی با آن را میتوان در سیره پیامبر (ص) و امام علی (ع) در دوران خلافت [۸]مشاهده کرد.
ـ عنوان دیگر دستور به اقامه عبادات و احکام در بعد اجتماعی است؛ [۵]همچون تاکید بر نماز جماعت، جمعه و عیدین. [۶]امام رضا (ع) فلسفه حکم به جماعت برگزار شدن نماز را اینگونه بیان کردهاند:
_ چرا اصرار میشود که اجرای برخی احکام برای اصلاح شدن جامعه است؟
۱ ـ اجرای علنی حدود در جامعه؛ علاوه بر بعد اصل اجرای حدود، امر به اجرای علنی برخی حدود، در پی تاثیرگذاری بر دیگر افراد جامعه است؛ به نوعی، نمایش عقاب الهی در منظر دیگران در جهت عبرتگیری آنها است. در روش تنبیه به تبیین آن پرداخته شده است.
** چگونه یک عمل ساده فقهی آثار تربیتی در جامعه دارد
این تعابیر دقیقا از جانب همان خدایی است که در ابتدای هر سوره بیان میشود که رحمن و رحیم است! تمام این شدت برخورد و عقاب دنیوی به این علت است که «وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»(بقره:۱۷۹) یعنی اجرای قصاص و تعزیرات مایه حیات جامعه است. با همان نگاهی که احکام اسلامی را احیاگر و اصلاحگر جامعه باید دانست! وگرنه که در قصاص افرادی کشته میشوند؛ پی منظور حیات و بقای جامعه است.
۳ ـ از بین بردن مرکز فساد در جامعه است؛ همچون تخریب مسجد ضرار در سیره پیامبر (ص) [۹]که نقش مهمی در پالایش محیط عام اجتماعی دارد؛ بنابراین محیط عام اجتماعی، ملک و ارث کسی نیست که حق خراب کردن آن را داشته باشد. در یک جامعه اسلامی باید محیط آن برای رشد افراد جامعه آماده باشد؛ به همین دلیل در این مسأله، اسلام سختگیریهایی را دارد. زیرا مسألهای مهم است. فلسفه آن نیز روشن است، احکام اسلامی در جهت هدایت و تربیت انسانها نازل شده است. احکام، برنامه هدایت انسانهاست. محیط عام اجتماعی و جامعه، از مؤثرترین فضاها بر انسانها است. در نتیجه باید مانع رشد و تعالی دیگران نباشد.
دستهای از احکام، فلسفه نفسی دیگری دارند و انجام آنها مقید به تاثیر در اصلاح محیط نیست؛ اما میتوانند طریق و راه برای اصلاح محیط عام اجتماعی باشند؛ مانند امر به اجتماع ایمانی، بر محور عمل صالح [۱]و تاکید بر حضور در پایگاه اجتماعی مسجد. [۲]هر چند استحباب حضور و نماز گزاردن در مسجد متوقف به ایجاد فضای محیطی در جامعه نیست؛ اما طریقی است برای ایجاد جو عبادت و بندگی در جامعه است.
** نظر امام رضا (ع) درباره ارتکاب عملی که چهار مجازات دارد
[8]. مانند دستور حضرت به برخورد علنی با معرفی فرماندار فاسد به مردم: أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِي عَنْكَ أَمْرٌ إِنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ رَبَّكَ وَ عَصَيْتَ إِمَامَكَ وَ أَخْزَيْتَ أَمَانَتَكَ بَلَغَنِي أَنَّكَ جَرَّدْتَ الْأَرْضَ فَأَخَذْتَ مَا تَحْتَ قَدَمَيْكَ وَ أَكَلْتَ مَا تَحْتَ يَدَيْكَ فَارْفَعْ إِلَيَّ حِسَابَكَ وَ اعْلَمْ أَنَّ حِسَابَ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ حِسَابِ النَّاسِ وَ السَّلَام (شريف الرضي، محمد بن حسين، نهج البلاغة، ص412).
شخصى از امام رضا (ع) درباره آیه شریفه 33 سوره مائده پرسید که آن چه عملى است که هرکس مرتکب شود مستوجب یکى از این چهار مجازات میشود؟ امام (ع) فرمود: اینکه با خدا و رسولش محاربه کند و در گسترش فساد در زمین بکوشد و مثلاً کسى را به قتل برساند که به همان جرم کشته میشود و اگر هم «بکشد» و «هم مالى را برباید»، هم کشته و هم به دار آویخته میشود، و اگر مال را بدزدد، ولى کسى را نکشد تنها دست و پایش به طور خلاف قطع میشود و اگر شمشیر بکشد و به محاربه خدا و رسول برخیزد و فساد را هم در زمین بگستراند ولى نه کسى را بکشد و نه مالى را بدزدد، از آن شهر تبعید میشود. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۷، ص ۲۴۶ – ۲۴۷. (درست در مقابل این ادبیات، سلطهگران جهان که به دنبال سیطره بر دنیا و کشتن روح جامعه هستند، به قصاص و احکام این چنینی که میرسد، آنها را غیر انسانی میدانند؛ اما در تاریخ امپراطوری آنها، یک سال بدن قتل و آدمکشی و نابودی روح معنوی جهان نبوده است؛ بنابراین اگر قرآن را قبول داریم، احکام اغتشاشگرانی که در جامعه اسلامی دست به کشتن افراد و روح جامعه میکنند روشن است.
[6]. « بَابُ فَضْلِ الصَّلَاةِ فِي الْجَمَاعَة» كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، ج3 ؛ ص371.
_ یکی از تعابیر رایج در احکام صادره از دادگاهها «افساد فی الارض» است که این مهم هم از فقه برداشت شده است، آثار تربیتی احکام مرتبط با آن چیست؟
ـ امر به معروف امر به معروف و نهی از منکر
برای بررسی بیشتر «محاربه» و آثار تربیتی آن در اجتماع و جامعه با حجتالاسلام هادی عجمی عضو گروه فقه تربیتی موسسه اشراق و عرفان و استاد حوزه و دانشگاه گفتوگو کردیم که مشروح آن در ادامه میخوانیم: